بایسته‎‌های دخل و خرج در سبک زندگی اسلامی_خبردار

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، بر پایه آیه۵۸ سوره ذاریات؛ روزی‌دهنده و صاحب قوت و قوت خداست.

بنابر روایت شفقنا، در کامل‌ترین دین الهی، باور داریم خداوند یکتا خالق همه موجودات است و ادامه حیات هر موجودی به دست او بوده و تنها او روزی‌رسان است. مسئله قابل تأمل این که با دقت به روزی‌رسان بودن خداوند آیا باز هم باید در دخل و خرج خود محاسبه داشته باشیم؟ این دو چطور با هم قابل جمع است؟ در جامعه امروز طبق معمولً هزینه‌ها و نیازها زیاد تر از درآمدهاست و باید تدبیری اندیشیده شود که موازنه بین درآمد و هزینه برقرار باشد. آیا دین کامل ما برای سبک درست دخل و خرج در تعالیم اسلامی و زندگی دینی راهکارهایی دارد؟

در او مباحثه با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر عباس شفیعی‌نژاد، مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در پی یافتن پاسخی برای این سوال‌ها هستیم. او در رابطه بایسته‌های دخل و خرج در اسلام توضیحاتی خواندنی دارد.

از تو حرکت، از خدا برکت

دکتر شفیعی‌نژاد می‌گوید: خداوند متعال علت‌العلل و جهت‌الاسباب همه اتفاق‌ها است. یعنی علت مهم رزق و روزی به‌گفتن یکی از اتفاق‌ها به خدای متعال برمی‌گردد. در آیه۶ سوره هود داریم: «مَا مِن دَابَّه فِی ٱلارضِ إِلَّا عَلَی ٱللَّهِ رِزقُهَا» یعنی هیچ جنبنده‌ای روی زمین نیست مگر آنکه روزی آن بر مسئولیت خداست یا در آیه۵۸ سوره ذاریات خدا خود روزی‌دهنده توانمندِ محکم است. مسئله دیگر این که در عالم طبیعت منبع های فراهم روزی جانداران توسط خدای متعال پیش‌بینی شده است، نه این که چون خدا روزی‌رسان است بعد ضرورتی برای تلاش کردن یا تقدیر معیشت و محاسبه دخل و خرج وجود ندارد. این جمله معنی ندارد و گفتن کردن آن ناشی از عدم فهمیدن برخی شئون توحید و توحید افعالی است.

او به روایاتی در این عرصه اشاره کرده و ادامه می‌دهد: در روایتی از امام باقر(ع) داریم نهایت کمال انسان در فهمیدن عمیق دین و صبر و تحمل بر مصائب و اندازه‌گیری و محاسبه هزینه زندگی است. یا در سخنی گهربار از امام رضا(ع) داریم: هیچ بنده‌ای حقیقت ایمانش را کامل نمی‌کند مگر این که در او سه خصلت باشد؛ دین‌شناسی، تدبر نیکو در زندگی و شکیبایی در مصیبت‌ها و بلاها. محاسبه هزینه زندگی جزو اخلاق عملی محسوب می‌شود.

تشکیل و تلاش حداکثری در اسلام

این استاد اقتصاد اسلامی در جواب به این سوال که محاسبه دقیق و تقدیر معیشت نیکو که در روایات به آن اشاره کردید، به چه صورت است، گفتن می‌کند: در این مورد کلیاتی داریم که هم به قضیه فردی اشاره دارد و هم اجتماعی. در عرصه فردی در روایات پافشاری تعداد بسیاری بر قضیه تشکیل و تلاش حداکثری برای تشکیل و منفعت گیری از منابعی که خدای متعال در جهان قرار داده برای تشکیل حداکثری شده است. در شریعت ما برای مصرف، محدودیت‌هایی قرار داده شده است. اسراف و تبذیر حرام بوده و هنگامی درآمدی بدست می‌آید باید واجبات مالی آن پرداخته شود. برای تشکیل محدودیتی نیست به جز موارد معدودی که کسب درآمد از طریق آن‌ها حرام است.

حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد تصریح می‌کند: شخص با دقت به توانایی، بودجه و درآمدی که دارد باید هزینه کند و محدودیتی در مصرف وجود ندارد. مصرف حداکثری حتی اگر به شکل اسراف و تبذیر هم باشد، در نظام اقتصاد متعارف مورد پافشاری است اما در اقتصاد اسلامی محدودیت‌هایی برای مصرف قرار داده شده که بخشی به حوزه مالیات‌های شرعی و حکومتی برمی‌گردد و بخشی به کیفیت و نحوه مصرف کردن. با اشاره به این نوع محدودیت‌ها کلیاتی در حوزه حرکت فردی درخصوص مصرف گفتن شده است. در حوزه اجتماعی و سطح کلان هم پافشاری بر این است از مؤلفه‌ها و معیارهای دیگر می‌توانیم این قضیه را منفعت گیری کنیم. نباید دولت با کسری بودجه روبه رو شود. محاسبه دخل و خرج در سطح کلان اهمیت زیاد بسیاری دارد چون مؤلفه‌هایی همانند عدل اجتماعی یا نگه داری قیمت پول ملی که خود از تأکیدات مهم در شریعت است، یا احترام مال مردم و تضییع و اتلاف نشدن اموال مردم را جهت می‌شود. بعد محاسبه دخل و خرج علاوه بر سپس فردی و شخصی، در سپس اجتماعی هم اهمیت تعداد بسیاری دارد. با نگه داری قیمت پول ملی، می‌توان از شر تورم که از مصیبت‌های جوامع اسلامی است، خلاصی اشکار کرد.

نگه داری قیمت پول ملی با ساز و کارهای اقتصاد اسلامی

مدیر گروه فقه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در خصوص حد و مرز مدیریت اقتصادی و دقت در هزینه‌ها نیز تشریح می‌کند: حد مرز مدیریت اقتصادی در سپس فردی و کسب درآمد، اصرار بر تشکیل حداکثری است. یقیناً نه به این معنی که شخص از موارد الزامی زندگی همانند عبادت، تفریح یا استراحت بزند و فقط به جستوجو کسب درآمد باشد. آن موارد به جای خود اما تلاش بر حداکثر کردن درآمد چه از طریق به کار انداختن اندوخته، چه کار و تلاش و تلاش مورد تایید است. در مصرف هم محدودیت‌هایی وجود دارد و مصرف باید متوازن و حد کفاف باشد. کفاف، حد مطلوب مصرف در نظام اقتصادی است. ملزوم به یادآوری است که مراعات کفاف تنها به مقداری مصرف نیست، بلکه به جا مصرف کردن است. شهید صدر(ره) در کتاب اقتصادنا آورده است که ملاک مصرف کردن در اقتصاد متعارف حداکثر مطلوبیت و لذت بردن است اما در اقتصاد اسلامی ملاک مصرف مطلوب، از بین بردن نیاز واقعی است.

او در جواب به این سوال که برای جامعه امروز که طبق معمولً هزینه‌ها و نیازها زیاد تر از درآمدهاست، اسلام چه تعالیمی برای سبک درست دخل و خرج دارد؟ نیز تصریح می‌کند: بخشی از برون رفت از این مشکلات بر مسئولیت فرد و برخی بر مسئولیت حکومت و دولت است. حکومت باید تدابیری بیندیشد تا مؤلفه‌های مهم که جزو مقصد و مبانی مهم اقتصاد اسلامی به حساب می‌آید همانند عدل اجتماعی، عدم تحقق اکل مال به باطل در جامعه، زدودن ربا و قمار از جامعه مراعات شده و از این طریق قیمت پول ملی نگه داری شود. برای تحقق این قضیه در اقتصاد اسلامی هم ساز و کارهای پولی داریم و هم ساز و کارهای مالی که نتیجه آنها نگه داری قیمت پول ملی است و در آن صورت هزینه‌ها و نیازها زیاد تر از درآمدها نخواهد می بود و عامل مهم تورم از بین خواهد رفت. در جنبه فردی نیز برای سبک درست خرج کردن در تعالیم اسلامی راهکارهایی اراعه شده و حد و مرزهایی همانند جلوگیری از اسراف و تبذیر آورده شده و حتی در مواد زیاد ریز همانند خوراکی‌ها و پوشیدنی‌ها هم دستوراتی آورده است.

دکتر شفیعی نژاد این چنین در توضیح بایسته‌های دخل و خرج از دیدگاه اقتصاد اسلامی می‌گوید: در جنبه اجتماعی و حکومتی، حکومت اسلامی موظف به نگه داری قیمت پول ملی است و برای تحقق آن باید دخل و خرج با هم جور دربیاید. هزینه‌هایی که دولت برای فراهم رفاه متحمل می‌شود همانند آموزش، بهداشت، امنیت و… تا برقراری توازن و عدل اجتماعی صورت گیرد، باید با درآمدهای دولت تطابق داشته باشد. اگر هزینه‌ها بیشتر از درآمدها باشد، کسری بودجه و تورم و افت قیمت پول ملی و سخت شدن زندگی بر مردم را به همراه دارد. در واقع تطابق دخل و خرج دولتی یکی از ارکان مهم نگه داری قیمت پول ملی است. رکن دیگر آن ارامش نرخ ارز است که یقیناً این قضیه هم به محاسبه دخل و خرج خارجی دولت مربوط است. باید دخل و خرج حکومت متوازن باشد. در حوزه فردی تشکیل حداکثری و در مصرف محدودیت‌های شرعی قرار داده شده و نباید از آن غفلت کنیم. علاوه بر آن اگر تشکیل حداکثری اما توزیع نامناسب باشد، در مصرف با مشکلاتی روبه رو می‌شویم. باید بایسته‌های نظام توزیع را در دیدگاه نظام اسلامی به‌خصوص بر پایه کتاب اقتصادنا، به‌صورت منظم و کلی در نظر داشته باشیم تا نظام جامعی برای بایسته‌های دخل و خرج در جنبه‌های فردی و اجتماعی تدوین کنیم.